U doba procvata Sarajeva i Gazi Husrev-begovih neimarskih poduhvata, Jevreji, uglavnom, žive izmiješani sa muslimanima. Najviše ih je bilo u Sagrdžijama i Ulomljenici.

Prvu jevrejsku mahalu u čaršiji osnovao je bosanski namjesnik Sijavuš-paša, pa je po njemu nazvana Sijavuš-pašine daire. On je tu mahalu poklonio Jevrejima da tu stanuju.

Kompleks je sadržavao veliki kameni han za stanovanje, pojedinačne kuće i sefardski hram okružen zidom. Jevreji su kompleks na sefardskom ladino jeziku nazivali Kortiž (Cortes = skupština), a ostali građani su ga zvali Velika avlija.

Vrata Kortiža nisu se nikada zaključavala, a jevrejski trgovci su imali dućane u čaršiji i bili su članovi esnafa. Sefardski hram, koji je tom prilikom podignut u Velikoj avliji, završen je 1581. godine. Jevreji su ga nazvali Il Kal Grande (Veliki hram).

Hram gorio u velikom požaru

Arhitektonski, hram sadrži osmanske i bosanske odlike gradnje, bez sefardskih elemenata iz Španije. Prozori u prizemlju su četvrtasti, na spratovima lučni, a svi imaju željezne demire. Zbog visine građevine i pritiska materijala stubovi su okovani željeznim nosačima. Rađen je od lomljenog i tesanog kamena sa centralnom aulom u duhu jerusalemskih građevina. Zasvođen je kupolama, masivni kameni stubovi su povezani lukovima, ima veliku galeriju na drugoj etaži, te spada u red najinteresantnijih objekata u Sarajevu. Il Kal Grande je 1697. Zapalio Eugen Savojski i odveo mnoge Jevreje u ropstvo. Hram je gorio i u velikom požaru 1897. godine ali je obnavljan i nastavljao je sa radom.

Uspostavom austrougarskih državnih vlasti naša zemlja se otvorila za useljavanje kolonista iz cijele tadašnje države pa se, pored Austrijanaca, Mađara i Čeha, u Sarajevu nastanjuju i aškenaski Jevreji, porijeklom iz Njemačke, Poljske, Austrije i Češke. Aškenaska jevrejska zajednica brojala je više hiljada ljudi, od kojih su mnogi bili veoma ugledni gradski činovnici, trgovci i graditelji.

Iako su u gradu već postojale dvije sinagoge, one su pripadale sefardskoj jevrejskoj opštini, pa se ubrzo stvorila potreba za izgradnju hrama za aškenasku zajednicu, koja je govorila jezik jidiš (Yiddisch). Aškenaska sinagoga je izgrađena na lijevoj obali Miljacke i do danas je u funkciji.

Danas funkcionalan kao Muzej Jevreja

Najteži period za Jevreje bio za vrijeme Drugog svjetskog rata, kada su u Veliki hram zatvarani građani Jevreji, da bi zatim okupatorima služio kao skladište. Samo je mali broj pripadnika jevrejske zajednice dočekao kraj tragične fašističke okupacije.

Hram je rekonstruisan 1957. godine, kada je postao Muzej Jevreja, a 1966. arhitekta Zlatko Ugljen bio je zadužen za rekonstrukciju i revitalizaciju objekta. U muzeju je smještena i velika knjiga sa imenima svih Jevreja koji su kao civili ili kao pripadnici pokreta otpora stradali u II svjetskom ratu.

Nakon opsade Sarajeva hram je prošao još jednu rekonstrukciju pod nadzorom Zavoda za zaštitu spomenika. Danas je potpuno funkcionalan kao Muzej Jevreja, a jednom godišnje se u njemu vrše i praznične molitve. Sve ostale obrede Jevreji obavljaju u pomenutoj Aškenaskoj sinagogi.

Piše: Mufid Garibija, dipl arhitekta i poznavalac historije Sarajeva


(Patria/Admir Oručević)